روزهای غم انگیز حیات وحش ایران در سال تنوع زیستی

8 ماه از سالی كه سازمان ملل متحد به‌عنوان «سال تنوع‌ زیستی» نامگذاری كرده می‌گذرد اما در عمل هیچ اقدام چشمگیری در ایران برای نجات تنوع زیستی به اجرا در نیامده است. به گزارش خبرنگار اجتماعی «فردا» ، بان‌کی‌مون دبیرکل سازمان‌‌ملل‌متحد، به مناسبت نامگذاری امسال از همه کشورهای جهان خواست که در این سال برای حفاظت از گونه‌های مختلف زیستی، تلاش بیشتری کنند. به گفته دبیرکل سازمان‌ملل، اهدافی که در سال ۲۰۰۲ برای حفاظت از تنوع‌زیستی تعیین شده بود تا در سال ۲۰۱۰ به بار بنشیند دستاوردی نداشته است. او افزود: «برای مواجهه با دلایل اصلی آسیب زننده به تنوع‌زیستی، همگی باید به این موضوع در صدر اولویت‌های خود در همه زمینه‌های تصمیم‌گیری و بخش‌های اقتصادي بپردازند». گزارش تنوع‌زیستی جهان هشدار می‌دهد: «گونه‌هایی که پیش‌تر تشخیص داده شده بود در مسیر انقراض قرار گرفته‌اند اکنون بطور میانگین به انقراض نزدیک‌تر شده‌اند». در ایران هم علاوه بر یوزپلنگ،81 گونه دیگر از جانوران ایران با خطر انقراض مواجه هستند و اگر شرایط زیستی برای حیات‌وحش تغییر نكند 56 گونه دیگر نیز به این فهرست اضافه خواهد شد. ایران نیز که از سال ۱۹۹۶ با تصویب مجلس به عضویت در كنوانسيون بین‌المللی تنوع‌زیستی درآمده سرنوشتی متفاوت با آنچه در جهان می‌گذرد ندارد. حفاظت از محیط زیست در ایران با وجودی که دارای بیش از ۱۳۰ منطقه حفاظت شده است، با چالش‌های جدی روبروست. ایران که هجدهمین سرزمین پهناور جهان و مساحتش بیش از 6 برابر بریتانیاست تاكنون بیش از 8 هزار گونه گیاهی، ۵۰۰ گونه پرنده، ۱۶۰ گونه پستاندار و يكهزار و 35 گونه ماهی (از جمله يكصد گونه متعلق به دریای خزر و ۷۵۰ گونه متعلق به خلیج‌فارس و دریای عمان) شناسایی و ثبت شده دارد و انتظار می‌رود که دایره این تنوع زیستی با مطالعات بیشتر فزونی یابد. با اتكا به این آمار، محمدجواد محمدی‌زاده، رییس سازمان محیط‌زیست گفته که ایران از نظر تنوع زیستی، دومین كشور جهان است. البته هوشنگ ضیایی كه در مقام مشاور همین سازمان مشغول به کار است می‌گوید ایران از نظر تنوع زیستی جزو 5 یا در نهایت ۱۰ کشور اول دنياست. البته باید گفت که هيچ‌یک از این دونفر در اظهارات خود به منبع و سندی اشاره نمی‌كنند. مطالعه‌يي که در سال ۱۹۹۴ میلادی از سوي مرکز نظارت بر حفظ محیط‌زیست دنیا انجام شد، ايران را از نظر غنا و تنوع زيستي در ميان ۵۳ كشور جهان در جايگاه سيزدهم قرار داده بود. به نظر نمی‌رسد ایران خودش را بالاتر کشیده باشد. سازمان محیط‌زیست ایران تاکنون حتی برنامه‌ چشمگیر تبلیغاتی برای جلب توجه افکار عمومی به موضوع تنوع زیستی نداشته است. برخلاف تصور، کویر مرکزی ایران یکی از مناطق پرتنوع زیستی به لحاظ گونه‌های گیاهی و جانوری است. پیش از انقلاب ایران، بخشی از این منطقه به یک پارك ملی تبدیل شد که در آن از یوزپلنگ و گورخر گرفته تا گله‌های آهو راحت دیده می‌شد. این پارک خیلی زود در میان فعالان محیط‌زیست به سرنگیتی (‬Serengiti) ایران مشهور شد. اما دولت حالا قصد دارد چاه‌های نفت و گاز در این پارک حفاری کند. توسعه اقتصادی در ایران در عمل به کابوس حیات وحش دارد تبدیل می‌شود. وقتی زیستگاه حیوانات تخریب شود، طبیعتا نسل آنها هم منقرض خواهد شد. در مناطق کوهستانی البرز مرکزی و زاگرس در ایران تخریب جنگل‌ها امنیت زندگی جانداران را در معرض خطر قرار داده است. فقط مردم بومی نیستند که درختان را قطع می‌کنند، بلکه شرکت‌های کوچک و بزرگی که در کار احداث جاده، خانه یا طرح‌های کوچک و بزرگ اقتصادی هستند این بلا را سر جنگل می‌آورند. بیژن فرهنگ دره‌شوری، اكولوژیست و عكاس طبیعت که سال‌ها به‌عنوان كارشناس سازمان محیط‌زیست خدمت كرده، تخریب زمین را از مهم‌ترین عوامل نابودی تنوع‌زیستی می‌داند: «همه‌جا سفره‌های آب زیرزمینی را خراب كردیم، پوشش گیاهی و خافک حاصلخیز را با خانه‌سازی از بین بردیم. کافی است عكس‌های هوایی و ماهواره‌يی از سراسر كشور را ببینیم تا ابعاد گسترده این فاجعه را بفهمیم». آنطور که دكتر برهان ریاضی، استاد رشته محیط‌زیست در دانشگاه آزاد می‌گوید، بالاترین ركورد فرسایش خاك در جهان متعلق به ایران است. «عوامل تخریب‌كننده محیط‌زیست و در راس آنها چرای مفرط دام در مناطق بیابانی ایران همچنان ادامه دارد. دیمزارهای كم بازده كه بخش عمده‌يی از اراضی كشور در غرب، شمال‌غرب و شمال‌شرق را شامل می‌شوند همچنان شخم‌زده می‌شوند. در این اراضی كه اغلب شیبدار هستند و هیچ تناسبی با كشت‌وكار ندارند، گندم و جو كشت می‌شود و بعد از چند سال هم رها می‌شوند. او همچنین از دیگر نمونه‌های حیات وحش ایران که در معرض انقراض هستند به جبیرو یوز اشاره می‌کند. چالش‌های پیش روی ایران برای حفظ گونه‌های حیات وحشی که در معرض خطر هستند در شرایطی است که تاکنون 4 پروژه بین‌المللی در ایران اجرا شده اما دستاوردهاي آنها چندان اميدوار كننده نيست؛ پروژه حفاظت از درنای سیبری به مبلغ یك میلیون دلار برای 6 سال، پروژه حفاظت از یوز آسیایی به مبلغ ۷۵۰ هزار دلار برای 4 سال، پروژه حفاظت از تالاب‌ها به مبلغ ۱۲ میلیون دلار برای 7سال و پروژه حفاظت از تنوع زیستی زاگرس به ارزش 3‌میلیون و ۸۵۰ هزار دلار برای 5 سال. هیچ بانک اطلاعاتی منسجمی که حاوی اطلاعات مستند درباره نحوه عملکرد این پروژه‌ها باشد در دسترس نیست. ۸۱ گونه در ایران در خطر انقراض قرار دارند؛ 4 گونه دوزیست، ۱۲ گونه خزنده، ۲۹ گونه ماهی، ۲۰ گونه پرنده و ۱۶ گونه پستاندار هر یک در فهرست سرخ جای گرفته‌اند و اگر از روند تخریب زیستگاه‌ها و شكار در ایران كاسته نشود شمار گونه‌های در معرض انقراض افزایش می‌یابد. در فهرست سرخ، دسته‌يی زیرعنوان «روبه تهدید» قرار دارد كه نشان می‌دهد ۵۶ گونه فاصله اندکی دارند تا به جانوران در معرض انقراض و تهدید بپیوندند. البته فعالان محیط‌زیست چندان امیدوار نیستند. دکتر برهان ریاضی می‌گوید که هر وقت درباره طبیعت ایران صحبت می‌كنیم حرف‌هایمان رنگ مصیبت می‌گیرد. تاکنون بیش از یک میلیون و 750 هزار گونه زیستی در دنیا شناسایی شده است. با وجود 270 هزار گونه گیاهی در دنیا، باید گفت این در حالیست که بیش از یک میلیون گونه جانوری در دنیا وجود دارد.از سال 1600 میلادی به بعد انسان به عنوان عامل تهدید گونه های جانوری مطرح شد. اما در طول 400 سال گذشته بیش از 337 گونه مهره دار در دنیا منقرض شده است و به طور متوسط در هر قرن جهان شاهد انقراض 180 گونه جانوری بوده است. یکی از مهم ترین دلایل انقراض گونه های جانوری در دنیا به دلیل از بین رفتن زیستگاه های این گونه ها بوده که توسط دخالت انسانها صورت گرفته است. همچنین باید افزود که تاکنون بیش از هزار و 131 گونه جانوری در کشورمان شناسایی شده است. با استمرار روند کنونی به حیات دیگر گونه های جانوری از جمله گوزن زرد، خرس سیاه، پلنگ ایرانی و ... نیز امیدی نیست. با اشاره به تعرض روز افزون انسانها به حیات جانوری و زیستگاههای این گونه ها در حال حاضر 80 گونه ایرانی در فهرست سرخ سازمان حفاظت جهانی محیط زیست قرار دارند. تا زمانی که وضعیت زیستگاههای حیات وحش در کشورمان اینگونه است نمی توان به آینده گونه های جانوری ایرانی امیدوار بود. تا زمانی که باورها و فرهنگ مردم در این زمینه تغییر پیدا نکند نمی توان امیدوار بود که در این زمینه موثر عمل شده است.